ﺑﺮﺧــﻮرد‌اری ﻳــﻚ ﻓــﺮد از “اﺧـلاق ﺷــﻬﺮوﻧﺪی” ﺑﻴــﺶ از ﻫــﺮ ﭼﻴــﺰ ﺑــﻪ ﻣﻌﻨــﺎی ﺗﻮاﻧﺎﻳــﻲ او در اﻧﺘــﺰاع ﻳــﻚ دﻳﮕــﺮی ﺗﻌﻤﻴﻢﻳﺎﻓﺘــﻪ ﺑــﻪ ﻧــﺎم ﺷــﻬﺮوﻧﺪان اﺳــﺖ. ﺑــﻪ اﻳــﻦ ﻣﻌﻨــﺎ ﻛــﻪ وﻗﺘــﻲ ﻣــﺎ از ﻓــﺮد ﭘﺎﻳﺒﻨــﺪ ﺑــﻪ اﺧـلاق ﺻﺤﺒــﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴــﻢ در واﻗــﻊ ﺑــﺮ ﭘﺎﻳﺒﻨــﺪی او ﺑــﻪ اﻳــﻦ ﻗﺎﻋــﺪه‌ی ﻃﻼﻳــﻲ اﺧـلـاق ﺻﺤــﻪ ﻣﻲﮔﺬارﻳــﻢ ﻛــﻪ “آﻧﭽﻨــﺎن ﻋﻤــﻞ ﻛــﻦ ﻛــﻪ ﻗﺎﻋــﺪه‌ی ﻋﻤــﻞ ﺗــﻮ ﻗﺎﻋــﺪه‌ی ﻋﻤــﻞ ﻋــﺎم ﺷــﻮد” ﻳــﺎ ﻫﻤــﺎن ﺗﻌﺒﻴــﺮ راﻳﺞﺗــﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕــﻲ ﻛــﻪ “آنﭼــﻪ ﺑــﺮای ﺧــﻮد ﻣﻲﭘﺴــﻨﺪی ﺑــﺮای دﻳﮕــﺮان ﻫــﻢ ﺑﭙﺴــﻨﺪ و آنﭼــﻪ ﺑــﺮای ﺧــﻮد ﻧﻤﻲﭘﺴــﻨﺪی ﺑــﺮای دﻳﮕــﺮان ﻧﻴــﺰ ﻣﭙﺴــﻨﺪ.”. اﺧــلاق در ﻣﻌﻨــﺎی ﻛﻠــﻲِ ﺧــﻮد، ﻣــﺎ را ﺑــﻪ در ﭘﻴــﺶ ﮔﺮﻓﺘــﻦ رﻓﺘــﺎر اﺧﻼﻗــﻲ (رﻓﺘــﺎر ﻣﺮﺗﺒــﻂ ﺑــﺎ ﻗﺎﻋــﺪه‌ی ﻃﻼﻳــﻲ ﭘﻴﺶﮔﻔﺘــﻪ) در ﻗﺒــﺎل دﻳﮕﺮیﻫﺎﻳــﻲ ﻣﻮﻇــﻒ ﻣــﻲدارد ﻛــﻪ ﺑــﺎ آنﻫــﺎ در ارﺗﺒــﺎط ﻧﺰدﻳــﻚ و روزﻣــﺮه ﻗــﺮار د‌ارﻳــﻢ ﻳﻌﻨــﻲ ﺧﺎﻧــﻮاد‌ه، ﺧﻮﻳﺸــﺎوﻧﺪان، ﻫﻤﺴــﺎﻳﮕﺎن، ﻫﻤــﻜﺎران و اﻣﺜﺎﻟﻬــﻢ.
اﻣــﺎ وﻗﺘــﻲ از اﺧـلاق ﺷــﻬﺮوﻧﺪی ﺻﺤﺒــﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴــﻢ ﻣﻨﻈﻮرﻣــﺎن ﭘﺎﻳﺒﻨــﺪی ﺑــﻪ ﻗﺎﻋــﺪه‌ی ﻃﻼﻳــﻲ ﻓﻘــﻂ در ارﺗﺒــﺎط ﺑــﺎ ﻧﺰدﻳــﻜﺎن و اﻓــﺮاد‌ی ﻛــﻪ ﺑــﺎ آنﻫــﺎ ارﺗﺒــﺎط واﻗﻌــﻲ و روزﻣــﺮه د‌ارﻳــﻢ ﻧﻴﺴــﺖ ﺑﻠﻜــﻪ ﭘﺎﻳﺒﻨــﺪی ﺑــﻪ ﻗﺎﻋــﺪه اﺧﻼﻗــﻲ در ﻗﺒــﺎل ﻳــﻚ دﻳﮕــﺮی اﻧﺘﺰاﻋــﻲ و ﺑﺮﺳــﺎﺧﺘﻪ ﺑــﺎ ﻋﻨــﻮان ﺷــﻬﺮوﻧﺪان اﺳــﺖ. ﺷــﻬﺮوﻧﺪاﻧﻲ ﻛــﻪ ﻣــﺎ ﻟﺰوﻣــﺎً در زﻧﺪﮔــﻲ روزﻣــﺮه‌ی ﺧــﻮد ﺑــﺎ آنﻫــﺎ در ارﺗﺒــﺎط ﻗــﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻳــﻢ ﻳــﺎ ﺗﻨﻬــﺎ در ارﺗﺒﺎﻃــﻲ ﮔــﺬرا و ﻟﺤﻈــﻪای ﻗــﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻳــﻢ. اﻣــﺎ ﺑﻪﻋﻨــﻮان ﻳــﻚ ﺷــﻬﺮوﻧﺪ، ﺧــﻮد را در ﻗﺒــﺎل آنﻫــﺎ مسئول می دانیم و آنﻫــﺎ را از ﻫﻤــﺎن ﺣﻘﻮﻗــﻲ ﺑﺮﺧــﻮرد‌ار می داریم ﻛــﻪ ﺑــﺮای ﺧﻮدﻣــﺎن ﻗﺎﺋﻠﻴــﻢ.
بعنوان مثال؛ ﻓــﺮض ﻛﻨﻴــﻢ ﻓــﺮدی از ﺧﻴﺎﺑﺎﻧــﻲ ﺑﺴــﻴﺎر د‌ورﺗــﺮ از ﻣﺤــﻞ ﺳــﻜﻮﻧﺖ ﺧــﻮد درﺣــﺎل ﮔــﺬر اﺳــﺖ ﻛــﻪ ﭼﺎﻟــﻪای ﺑــﺰرگ و ﻧﺎﭘﻴــﺪا را درﻛﻨــﺎر ﭘﻴــﺎد‌ه‌رو ﺗﺸــﺨﻴﺺ ﻣﻲدﻫــﺪ، ﭼﺎﻟــﻪای ﻛــﻪ ﺑﻪﺧﺼــﻮص ﺑــﺮای ﻋﺒــﻮر ﻛــﻮدﻛﺎن ﻛــﻪ ﻣﻌﻤــﻮﻻً ﺑﻲﺗﻮﺟــﻪ ﺑــﻪ اﻃــﺮاف ﻣﺸــﻐﻮل دوﻳــﺪن و ﺑﺎزﻳﮕﻮﺷــﻲ ﻫﺴــﺘﻨﺪ ﺧﻄﺮﻧــﺎک اﺳــﺖ، ﻛﺴــﻲ ﻛــﻪ درﻛــﻲ از ﻳﻚدﻳﮕــﺮی ﺗﻌﻤﻴﻢﻳﺎﻓﺘــﻪ ﺑــﻪ ﻧــﺎم ﺷــﻬﺮوﻧﺪان ﻧــﺪارد اﺣﺘﻤــﺎﻻً ﺑﻲﺗﻔــﺎوت از ﻛﻨــﺎر اﻳــﻦ ﻣﺴــﺎﻟﻪ ﻋﺒــﻮر ﺧﻮاﻫــﺪ ﻛــﺮد ﭼــﻮن ﻓﻜــﺮ ﻣﻲﻛﻨــﺪ اﺣﺘﻤــﺎل ﮔــﺬر دوﺑــﺎره‌ی ﺧــﻮد او ﻳــﺎ ﻓﺮزﻧــﺪانش از اﻳــﻦ ﺧﻴﺎﺑــﺎن ﻧﺰدﻳــﻚ ﺑــﻪ ﺻﻔــﺮ اﺳــﺖ، ﻫﻤﭽﻨﻴــﻦ او ﻣﻤﻜــﻦ اﺳــﺖ ﻓﻜــﺮ ﻛﻨــﺪ ﻛــﻪ دﻳﮕــﺮ ﻋﺎﺑــﺮان ﻫــﻢ ﻣﺜــﻞ ﺧــﻮد او ﺣﻮاسﺷــﺎن را ﺟﻤــﻊ ﻛﻨﻨــﺪ ﺗــﺎ در اﻳــﻦ ﭼﺎﻟــﻪ ﻧﻴﻔﺘﻨــﺪ و ﻫﺮﻛــﺲ ﻫــﻢ ﻛــﻪ ﺑﻲﺗﻮﺟــﻪ ﺑــﻮد ﻫﺰﻳﻨــﻪی ﺑﻲﺗﻮﺟﻬــﻲاش را ﺑﺪﻫــﺪ ﺗــﺎ ﺑﻌــﺪ از آن ﺑــﺎ ﺣــﻮاس ﺟﻤﻊﺗــﺮ در ﺧﻴﺎﺑــﺎن راه ﺑــﺮود، اﻣــﺎ ﺷــﻬﺮوﻧﺪی ﻛــﻪ درﻛــﻲ ﻋﻤﻴــﻖ و ﻧﻬﺎدﻳﻨــﻪ از ﻳــﻚ دﻳﮕــﺮی اﻧﺘﺰاﻋــﻲ و ﺗﻌﻤﻴﻢﻳﺎﻓﺘــﻪ ﺑﻪﻋﻨــﻮان ﺷــﻬﺮوﻧﺪان دارد ﻗﺎﻋﺪﺗــﺎً ﺑﻲﺗﻔــﺎوت از ﻛﻨــﺎر اﻳــﻦ ﻣﺴــﺎﻟﻪ ﻋﺒــﻮر ﻧﻤﻲﻛﻨــﺪ ﭼــﻮن ﻫﺮﻳــﻚ از آن دﻳﮕــﺮ ﺷــﻬﺮوﻧﺪانِ ﻧﺎﺷــﻨﺎس و ﻧﺎدﻳــﺪه، ﻋﻠﻲرﻏــﻢ ﻣﻮﺟﻮدﻳــﺖ ﺑﺮﺳــﺎﺧﺘﻪ و اﻧﺘﺰاﻋﻲﺷــﺎن ﺑــﺮای او ﺣﻜــﻢ ﻳــﻚ دﻳﮕــﺮی واﻗﻌــﻲ را د‌ارﻧــﺪ ﻛــﻪ از ﻫﻤــﺎن ﺣﻘﻮﻗــﻲ ﺑﺮﺧﻮرد‌ارﻧــﺪ ﻛــﻪ ﺧــﻮد ﻓــﺮد و ﻧﺰدﻳــﻜﺎن او از آن ﺑﺮﺧــﻮرد‌ار اﺳــﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳــﻦ ﻫﻤﺎنﻃــﻮر ﻛــﻪ ﻣــﺎ ﺑــﻪ ﻧﻮﻋــﻲ ﻫﻤﺮاﻫــﺎن اﺣﺘﻤﺎﻟﻲﻣــﺎن را از ﺧﻄــﺮ وﺟــﻮد ﭼﻨﻴــﻦ ﭼﺎﻟــﻪای آﮔﺎه ﻣﻲﻛﻨﻴــﻢ و ﺣﺘــﻲ ﻣﻤﻜــﻦ اﺳــﺖ اﮔــﺮ اﻳــﻦ ﺧﻄــﺮ در ﻣﺤــﻞ ﺳــﻜﻮﻧﺖ ﺧﻮدﻣــﺎن ﺑــﻮد، ﺑــﺮای رﻓــﻊ اﻳــﻦ ﻣﺴــﺎﻟﻪ ﺗـلاش می کردیم(اﻋــﻢ از ﺗـلاش ﻓــﺮدی ﺑــﺮای ﻧﺼــﺐ ﻳــﻚ ﻋﻼﻣــﺖ ﻫﺸــﺪاردﻫﻨﺪه ﻳــﺎ ﺗﻤــﺎس ﺑــﺎ ﻣﺪﻳﺮﻳــﺖ ﺷــﻬﺮی ﺑــﺮای رﻓــﻊ ﻣﺴــﺎﻟﻪ) اﻳــﻦ ﻣﺴــﺌﻮﻟﻴﺖ را در ﻗﺒــﺎل آن دﻳﮕــﺮی اﻧﺘﺰاﻋــﻲ ﺷــﻬﺮوﻧﺪان ﻧﻴــﺰ ﺑــﺮای ﺧــﻮد ﻗﺎﺋﻠﻴــﻢ. ﺑــﺮ ﻫﻤﻴــﻦ ﻣﺒﻨﺎﺳــﺖ ﻛــﻪ ﺟﻤﻠــﻪی آﻏﺎزﻳــﻦ اﻳــﻦ ﻣﺘــﻦ ﻣﻌﻨــﺎد‌ار ﻣﻲﺷــﻮد: ﺑﺮﺧــﻮرد‌اری ﻳــﻚ ﻓــﺮد از “اﺧــلاق ﺷــﻬﺮوﻧﺪی” ﺑﻴــﺶ از ﻫــﺮ ﭼﻴــﺰ ﺑــﻪ ﻣﻌﻨــﺎی ﺗﻮاﻧﺎﻳــﻲ او در اﻧﺘــﺰاع ﻳــﻚ دﻳﮕــﺮی ﺗﻌﻤﻴﻢﻳﺎﻓﺘــﻪ ﺑــﻪ ﻧــﺎم ﺷــﻬﺮوﻧﺪان اﺳــﺖ.
به عبارت دیگر ﭘﺎﻳﺒﻨــﺪی ﺑــﻪ اﺻــﻮل اﺧﻼﻗــﻲ در ﻫﻤــﺎن ﻣﻌﻨــﺎی ﻛﻠــﻲ اﺧﻼﻗــﻲ ﺑــﻮد‌ن در ﻗﺒــﺎل ﻛﺴــﺎﻧﻲ ﻛــﻪ ﺑــﺎ آنﻫــﺎ در ارﺗﺒــﺎط و ﺗﻌﺎﻣﻠﻴــﻢ ﻣﻌﻨــﺎ ﻣﻲﻳﺎﺑــﺪ ﻧــﻪ در ﺷــﻜﻞ ﺧــﺎص. “اﺧـلاق ﺷــﻬﺮوﻧﺪی” ﻛــﻪ ﺧــﺎص ﻧﻮﻋــﻲ از ﺳــﻜﻮﻧﺖﮔﺎهﻫﺎی اﻧﺴــﺎﻧﻲ ﻳﻌﻨــﻲ ﻛﻼنﺷــﻬﺮﻫﺎ اﺳــﺖ، ﺗﻌــﺪاد ﺑﺴــﻴﺎر زﻳــﺎدی از اﻧﺴــﺎنﻫﺎ ﺑــﺪون ﺗﻌﺎﻣــﻞ و ارﺗﺒــﺎط ﻣﺴــﺘﻘﻴﻢ ﺑــﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕــﺮ درﻛﻨــﺎر ﻫــﻢ زﻧﺪﮔــﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨــﺪ که بر اساس تحقیقات انجام گرفته توسط متخصصان این حوزه (دورکیم و …)، آموزش یکی از راه حل های اصلی هویت و اخلاق شهروندی در میان افراد دانسته اند. بطوریکه مدیریت شهری با همکاری نهادهایی مانند آموزش و پرورش و رسانه ها با ایجاد فضای ارتباطی بیشتر و به تبع افزایش احساس امنیت، افزایش حس هویت و تعلق محله ها شوند و ارتقای اخلاق شهروندی را موجب گردند.
بطور کلی آموزش شهروندی یک آمیختگی و رابطه تنگاتنگ با اخلاق و روابط اخلاقی دارد. در نتیجه آموزش شهروندی بر روابط اخلاقی بین اعضای جامعه و شرایط یگانگی و همبستگی اجتماعی و اخلاق مدنی ناظر است.
مهدی عاطفی (مدرس دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی قم)
و مدیر گروه مدیریت شهروندی دانشگاه علمی کاربردی شهرداری قم
